شرح فصوص الحکم (جندی)شرح فصوص الحکم مؤیدالدین جندی، از قدیمی‌ترین شروح فصوص الحکم ابن عربی است. ۱ - اولین شرح کامل فصوصاین کتاب، اولین کتابی است که فصوص را به معنی معروف و معهود کلمه «شرح» شرح می‌دهد. (در کتابشناسی ابن عربی عثمان یحیی به شرحی بر فصوص از عفیف الدین تلمسانی اشاره می‌کند که ممکن است قبل از شرح جندی نوشته شده باشد [۱]
عثمان یحیی، کتابشناسی ابن عربی، ص ۲۴۲.
ولی ما اینجا از جامی پیروی می‌کنیم، زیرا او در نقد النصوص دو بار می‌گوید که جندی شارح اول فصوص است [۲]
نقد النصوص، عبدالرحمن جامی، ج ۲-۱، ص ۱۹.
[۳]
فصوص است نقد النصوص، عبدالرحمن جامی، ج ۴-۳، ص۲۴۰.
به هر حال جامی ظاهرا از شرح تلمسانی اطلاعی نداشته است، و الا حتما در نفحات الانس در شرح حال تلمسانی ذکری از آن به میان می‌آورد. در آن جا فقط از شرح منازل السائرین و دیوان وی یاد می‌کند [۴]
نفحات الانس، عبدالرحمن جامی، ص ۵۷۱ -۵۷۰.
همان طور که حاجی خلیفه توضیح می‌دهد [۵]
کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج ۲، ص۸۶.
تلمسانی نیز از شاگردان قونوی بوده است، و بنا بر این او از این حکم کلی که شارحان فصوص آن کتاب را از دیدگاه صدر الدین می‌بینند خارج نیست.)۲ - روش شارحجندی نیز مانند شیخ صدر الدین فقط وارد بحثهای نظری و فکری می‌شود و به شرح و تفسیر لغوی کلمات نمی‌پردازد. بدون شک معنی لغوی فصوص برای صدر الدین و مؤید الدین آشکار بوده است، و اشکالات لفظی و دستوری که شارحان بعدی به تفصیل درباره آنها بحث کرده‌اند برای آنان تقریبا وجود نداشته است. جامی در نفحات الانس در باره احاطه این دو نفر بر کتاب فصوص اشاره‌ای می‌کند: «جندی گفته است، خدمت شیخ صدر الدین قدس سره خطبه فصوص را از برای من شرح کرد، و در اثنای آن واردی غیبی بر وی ظاهر شد، و اثر آن ظاهر و باطن مرا فرو گرفت. آن گاه در من تصرفی کرد عجیب و مضمون کتاب را به تمام در شرح خطبه مفهوم من گردانید، و چون این معنی از من دریافت، گفت که من نیز از حضرت شیخ درخواستم که کتاب فصوص را بر من شرح کند. خطبه را شرح کرد و در اثنای آن در من تصرفی کرد که مضمون تمام کتاب مرا معلوم شد...» [۶]
نفحات الانس، عبدالرحمن جامی، ص ۵۵۸.
عین عبارات جندی چنین است: «و لقد کان سیدی و سندی و قدوتی الی الله تعالی- الامام العلام علم العلماء الاعلام، شیخ مشایخ الاسلام، حجة الله فی الانام، سلطان المحققین، کهف العارفین الواصلین، ذخر العالمین بالله فی العالمین، امام الورثة المحمدیین، مکمل الافراد و النذر من الاولاد الالهیین، ابو المعالی صدر الحق و الدین، محیی الاسلام و المسلمین، محمد بن اسحاق بن یوسف القونیوی رضی الله عنه و ارضاه به منه- شرح لی خطبة الکتاب. و قد اظهر وارد الغیب علیه آیاته، و نفح النفس الرحمانی بنفحاته، و استغرق ظاهری و باطنی روح نسماته و فوح نفائس انفاسه و نفثاته. و تصرف بباطنه الکریم تصرفا عجیبا حالیا فی باطنی، و اثر تاثیرا کمالیا فی راجلی و قاطنی. فافهمنی الله من ذلک مضمون الکتاب کله فی شرح الخطبة، و الهمنی مصون مضمون اسراره عند هذه القربة. فلما تحقق الشیخ رضی الله عنه منی ذلک و ان الامر الالهی وقع بموقعه من هنا لک، ذکر لی انه استشرح شیخنا المصنف رضی الله عنه هذا الکتاب، فشرح له فی خطبته لباب ما فی الباب لاولی الالباب و انه رضی الله عنه تصرف فیه تصرفا غریبا علم بذلک مضمون الکتاب. فسررت بهذه الاشارة و علمت ان لی اوفر حظ من تلک البشارة. ثم اشار الی بشرحه و امرنی برعایة الطالب فی ذلک و نصحه. فکتبت عن امره بمحضر منه شرح الخطبة فی الحال علی ما شرح بالمقال و رشح بالوقت و الحال امتثالا لامره و اجلالا لقدره...» [۷]
شرح فصوص الحکم، مؤیدالدین جندی، ص۱۸.
[۸]
نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره ۳۴۳، برک ۶ رو.
).۳ - گزارش محتواحدود یک هفتم شرح جندی شرح خطبه فصوص است، و هم در آن جا و هم در شرح متن کتاب مباحث فصوص را به صورتی که در هیچ کدام از شروح دیگران دیده نمی‌شود شرح و تفصیل می‌دهد، و این است که همان طور که نقل کردیم جامی در باره شرح او گفته است که «در آن جا تحقیقات بسیار است که در سایر کتب نیست». در شرح کتاب فصوص روش جندی این است که یک یا چند سطر را از فصوص نقل می‌کند و آن وقت به بحث مفصل درباره تمام جوانب و فروع این عبارات می‌پردازد، بدون اینکه درباره کلمات و یا صرف و نحو آنها سخنی بگوید. چنین معلوم می‌شود که جندی به این مسائل تفصیل بیش از اندازه داده است، تا بدانجا که بسیاری از شارحان بعدی آن را اطناب دانسته‌اند. جامی در نقد النصوص مکرر از او نقل قول می‌کند، ولی تقریبا بدون استثنا و بر خلاف نقل قولهایی که از سایر شارحان می‌کند چند جمله و گاهی نصف عبارات او را حذف می‌کند. در جائی از نقد النصوص هم [۹]
نقد النصوص، عبدالرحمن جامی، ج۲۲، ص۲۰۸.
از یکی از شارحان دیگر فصوص نقل می‌کند و می‌گوید که جندی کلماتی در این باب دارد که یکی از شارحان به این صورت تلخیص کرده است. شاید دلیل اینکه با وجود اهمیت فوق العاده‌ای که شرح جندی دارد هنوز به طبع نرسیده است همانا اطناب آن است. به هر حال استاد آشتیانی مشغول تصحیح این شرح است. [۱۰]
نقد النصوص، عبدالرحمن جامی، مقدمه ویلیام چیتیک، ص ۴۰-۴۱.
از آن جا که مؤید الدین جندی مورد توجه استاد خویش و خود نیز دارای حوزه گرم تدریس بوده، و تلامیذ قونوی در مقام حل عویصات به او مراجعه می‌نموده‌اند، همین توجه افاضل به تقریرات او حول مطالب کتاب فصوص سبب شده است که او را شارح اول فصوص بدانند. شرح جندی در عین اینکه به رموز و غوامض کتاب می‌پردازد، برای مبتدی کتاب مناسبی نیست و طبق توصیه اهل فن، پس از شروح آسان تر و پیش اساتید آشنا به مفاهیم بلند عرفانی فراگرفته شود. در مقایسه با شرح کاشانی که از شروحی است که پس از شرح جندی تالیف شده است، شرح جندی دشوارتر به نظر می‌رسد. اما با این حال، تعداد قابل توجهی از شروح مطرح و مهم فصوص که حتی در دوره‌هایی متن درسی بوده‌اند، بعضا مطلب جندی را با عبارات ساده تر بیان کرده، و حتی در برخی موارد عینا الفاظ جندی را به کار برده‌اند. معروف است که فص خالدی که فص کوتاهی در فصوص الحکم ابن عربی است، شارحان مهمی با مختصر تفاوت تقریبا همان مطالبی را بیان می‌کنند که مؤید الدین جندی آورده است. مثلا خواجه محمد پارسا در موارد فراوانی به ترجمه فارسی عبارات جندی بسنده کرده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |